100 jaar VVP - een eeuw vrijzinnigheid

In 1913 werd de landelijke vereniging opgericht. Sinds 1904 was er al een Friese vereniging opgericht en in de jaren die volgden ontstonden in tal van plaatsen gelijke verenigingen (in Den Haag in 1905). In 1906 vormden deze verenigingen een Centraal Comité en in 1913 werd het laatste omgevormd tot een sterkere organisatorische eenheid van de Vereniging. De Vrijzinnig Hervormden ging het om hun rechtmatige plaats binnen het geheel van de kerk. Steeds weer waren er van orthodoxe zijde pogingen om van de Hervormde kerk een belijdende kerk te maken met de daarbij behorende leertucht. Vrijzinnigen meenden dat daarmee het open volkskarakter van de kerk geweld werd aan gedaan. Bovendien wilden zij niet de kerk verlaten, zoals velen hadden gedaan die naar de Remonstranten of naar de Ned. Protestantenbond waren uitgeweken. Zij wilden vrijzinnig èn hervormd kunnen zijn.

Hoewel de vrijzinnigen in één verband waren georganiseerd, vormden zij een uiterst gedifferentieerd gezelschap. Er waren vrijzinnigen in soorten en maten. Er waren ‘links’-vrijzinnigen in theologische, maar ook in politieke zin. Zo waren er ook ‘rechts’-vrijzinnigen en natuurlijk liberalen en socialisten. En dat alles in diverse gradaties en mengvormen. Binnen de VVP zien we een ‘verlengde van de kerkstrijd met de orthodoxie: hoe ver moest je omwille van de lieve vrede meegaan…? Voor welke principes moet je pal staan? Dit bonte gezelschap wordt verenigd in de afkeer van belijdenisdwang en tucht,  kortom door het recht op een eigen overtuiging binnen de kerk.

Die verscheidenheid heeft ook als gevolg dat er geen expliciete vrijzinnige theologie bestaat. Er is een grote groep van belangrijke theologen geweest, die vooral actief waren op de terreinen van de bijbelwetenschappen, de godsdienstwetenschap en de wijsbegeerte. Vrijzinnige theologen zijn geen systeembouwers. Ook hun denken is ‘fragmentarisch’ in die zin dat men er van overtuigd is dat het geheel niet kan worden overzien. Zij willen recht doen aan de tijdgeest en de wetenschap. Typerend is dan ook de titel van een boek met vrijzinnige essays: “een beetje geloven”. Geloof ondersteunt het leven en het moet het niet overwoekeren. 

De glorietijd lag tussen de twee wereldoorlogen: samen met andere vrijzinnige groeperingen kreeg in het verzuilde Nederland een vrijzinnig zuiltje gestalte: de Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep (VPRO), de jeugdverenigingen van de Vrijzinnig Christelijke Jeugd Centrale (VCJC) en hier in Den Haag de Kweekschool (PABO) van het Haags genootschap met een lagere school en een MULO. Later na de Tweede Wereldoorlog kwamen er nog twee vrijzinnig christelijke lycea (VCL). Ook het bejaardenhuis Dekkersduin was een vrucht van vrijzinnige samenwerking. Vanaf de zestiger en zeventiger jaren van de vorige eeuw verloren deze instellingen hun exclusieve vrijzinnige karakter of ze verdwenen.

De vereniging is, zoals alle kerkelijke instellingen, gekrompen, maar de kern staat nog steeds overeind: geloof zonder dwang en een open instelling. Dat wordt wel eens ten onrechte uitgelegd als vrijblijvendheid, alsof je geloof meer geëngageerd zou worden als je je aan opgelegde regels houdt en alsof je je meer om je naaste bekommert wanneer je die de wet wil voorschrijven.

Dr. Arne Jonges