Column predikant - april 2024

De verbindende boodschap van Erasmus en Spinoza 

Ronald van Raak, oud-Kamerlid SP, is tegenwoordig hoogleraar 'Erasmiaanse waarden'. Onlangs verscheen er van zijn hand een boek: Spelen met waarden, betalen met gedachten (Boom, 2024).

In dit essay toetst hij de ideeën van Erasmus en Spinoza aan de normen van onze tijd. Op 4 april houdt Van Raak over dit thema een lezing in de bibliotheek aan het Spui. Ik hoop daar bij te zijn en geef het graag aan u door. Onze vrijzinnige traditie wortelt immers in het bijbels humanisme van Erasmus en de baanbrekende filosofie van Spinoza. 

Desiderius Erasmus was een ‘wereldburger’, nergens thuis, maar altijd onderweg in Europa. Hij hield zijn tijdgenoten een morele spiegel voor in zijn ‘Lof der Zotheid’. Erasmus leefde in een tijd waarin katholiek en protestant tegenover elkaar kwamen te staan. Hij koos geen partij, maar benadrukte de mildheid en menselijkheid van Jezus tegenover de intolerantie van zijn tijd.

De naar Den Haag gevluchte wijsgeer Spinoza beschreef in zijn ‘Ethica’ een nieuwe levensfilosofie die de theologie tot op de dag van vandaag inspireert. Zo beweerde de natuurwetenschapper Albert Einstein dat hij alleen nog kon geloven in ‘de God van Spinoza’. Hij bedoelde daarmee een panentheïstisch geloof, waarin God de natuur is, die onze werkelijkheid overstijgt, zonder daarbuiten of daarboven te zijn. Spinoza verwees daarbij naar Paulus die schreef dat wij als mensen in God zijn (‘want in Hem leven en bewegen wij’). Spinoza was ook de grondlegger van de bijbelkritiek, die fundamenteel was voor de vrijzinnige traditie. De Bijbel was volgens hem een mensenboek vol inspiratie. En niet uit de hemel gevallen en ‘van kaft tot kaft’ de waarheid.

Samen met Hugo de Groot vormen deze twee denkers voor ons land de ‘founding fathers’ van een nieuwe tolerante manier van geloven en leven die vandaag de dag actueler is dan ooit. Want tolerantie is in het geding in onze tijd. Het fundamentalisme, dat in de jaren ’70 in Amerika (evangelicals) en Iran (islamisme) op religieus terrein begon, lijkt zich in onze tijd te hebben uitgebreid tot in de politiek. Wereldwijd zijn sterke leiders in trek en keren volken en burgers de blik naar binnen. Liberalisme en vrijheid gaan steeds minder goed samen. Tolerantie heeft plaatsgemaakt voor het koesteren van de eigen identiteit.

Om die reden heeft een groep mensen die maandelijks bij de Wereldvredesvlam in stilte aanwezig is, het plan opgevat om heel concreet te gaan werken aan verbinding. Onder leiding van het Haags Verbindend Initiatief en Kleurrijk Segbroek en vergaderend in de Houtrustkerk wil deze groep mensen van allerlei kleur en levensovertuiging uit onze stad samenbrengen in een vredeswandeling om na afloop samen te gaan eten in het Stadsklooster aan het Westeinde. Het lijkt de bekende druppel op de gloeiende plaat, maar het is natuurlijk belangrijk om tegenover de oorlog vrede te blijven bepleiten en polarisatie te helen met initiatieven van verbinding.

Ten slotte leerde oud-voorzitter van de VVP, Corrie Jacobs, al: ‘Aan God doen, is goed doen.’ Dat is slechts één letter verschil. Niet toevallig, want de bijbelse traditie vertelt dat God sjaloom is: liefde, gerechtigheid, verzoening. Grote woorden, zeker. Maar ze tekenen de mens van wie wij de opstanding vieren. Vanuit de sprekende leegte van zijn graf mogen we leven en op weg gaan naar het feest van de uitstorting van zijn Geest, die doet leven. Van Pasen naar Pinksteren. Als een eeuwig ritme van de tijd. 

ds. Karl van Klaveren