Column predikant - april 2025

Passie en compassie 

‘Waar mensen in onze tijd naar op zoek zijn, is passie. Ze willen ergens in kunnen geloven!’ riep een van de deelnemers aan een gespreksavond. Het was een avond over de waarheidscrisis, waarin onze postmoderne samenleving lijkt te zijn beland. We bespraken de vraag hoe complottheorieën zo populair konden worden in onze tijd. Volgens de jongedame die dit zei, was het wel te verklaren. Mensen die hartstochtelijk in zulke theorieën geloven, zoeken houvast in een chaotische wereld. Ze menen een groter verband te zien of een gevaar op het spoor te zijn dat anderen niet herkennen.

Ik vond het wel een interessante visie op onze tijd. Het maakt de raadselachtige aantrekkingskracht van allerlei vreemde ideeën in de huidige politieke werkelijkheid begrijpelijker. Ook complotdenken lijkt inderdaad een uiting van het streven naar zin. Met hetzelfde principe heeft men de aantrekkingskracht van geloof en metafysische overtuigingen verklaard. Ook al zijn die niet te bewijzen, ze kunnen mensen een sterk gevoel van missie geven of het idee dat ze uitverkoren zijn. De passie waarmee complotdenkers hun ideeën verkondigen is het absolute tegendeel van de postmoderne relativeringsdrang of het je schamen voor je geloof, wat in de jaren van mijn jeugd een bekende reflex was.

De eerste keer dat ik zo’n sterk zelfbewustzijn tegenkwam was in de jaren tachtig toen ik een jonge moslim hoorde spreken over zijn geloof. Ik was heimelijk jaloers op de bewogen trots die hij uitstraalde. Net als op die jonge man die ik eerder had gezien op televisie die heel zelfverzekerd stotterde. Hij maakte het onbedoeld aantrekkelijk met zijn zelfbewuste optreden. De volgende dag betrapte ik mezelf erop dat ik ook probeerde te stotteren.

Het charisma dat uitgaat van mensen die ergens vurig in geloven, dwars tegen de stroom in, hoe vreemd of zeldzaam het ook mag zijn waarvoor ze staan, kan fascineren. Dat biedt misschien enig inzicht in het voor velen onbegrijpelijke enthousiasme voor irrationele leiders als Trump. Het is helaas zo dat waarheidszin en argumenten in onze tijd nauwelijks nog tellen. Of iets waar is, lijkt niet van belang. Belangrijker is dat het mensen raakt, dat ze het gevoel krijgen dat ze worden erkend in hun isolement of rancune, en dat er iemand is die ze daaruit wil verlossen. Rationaliteit is daarbij ondergeschikt.

Zeker, hartstocht is mooi. Maar onze gepassioneerde tijd heeft ook zijn bedenkelijke kanten. Ik was ooit voor een retraite in Nepal. Ik verbleef in een boeddhistisch klooster. Er werd tien uur per dag gemediteerd. We mochten niet praten, ook niet tijdens de maaltijd of op de slaapzaal. Het enige verbale moment in de tien dagen dat de training duurde, was het korte ogenblik waarop je feedback kreeg van de leraar. Ik kan me uit die momenten een gelegenheid herinneren waarin ik de in het rood geklede monnik vertelde dat ik geloofde in passie. Ik wilde leven vanuit een innerlijk vuur. Tot mijn grote verbazing zei de eerwaarde: ‘Niet passie, maar compassie. Dat moet ons streven zijn.’

Ik vond dat jarenlang een raadselachtig antwoord. Natuurlijk was compassie belangrijk, maar waarom zou dat niet ook gelden voor dat heerlijke vuur dat je in jezelf kunt voelen branden. Als kind al zei ik dat ik later als ik groot was werk wilde doen, dat mijn passie was. Passie was voor mij de heilige graal. Het duurde lang voordat ik begon te begrijpen wat de monnik had bedoeld. Het vuur van de passie kan je ook verteren.

Passie is etymologisch verwant aan lijden. Als dat waar je heilig in gelooft niet alles blijkt te zijn, kan dat een enorme teleurstelling zijn. Passie maakt je gehecht. En het kan ook anderen verteren. Bij compassie is dat anders. Compassie impliceert een houding, waarin je niet samenvalt met de fysieke persoon die je bent. Je neemt waar, ervaart wat er in jezelf maar ook in anderen leeft. Het gevolg is dat je beter in staat bent om te helpen. Je visie wordt intersubjectief. In compassie zit nog steeds passie, maar het omarmt ook de bewogenheid van de ander en niet alleen het vuur dat brandt in jezelf.

Ik geef een voorbeeld. Je kunt heel overtuigd zijn van je zaak. Dat kan prachtig zijn. Met je charisma overtuig je iedereen om je heen, bijvoorbeeld om vegetariër te worden of ergens anders in te geloven. Dat lijkt goed. Maar beter is het als het niet zozeer je charisma is wat de ander overtuigt, maar je argumenten. Argumenten zijn niet hip in onze dagen. We leven in een tijd die dol is op passie. We willen de dingen ervaren en er niet alleen rationeel van overtuigd zijn. We zeggen tegen elkaar dat het niet goed is om in je hoofd te zitten. Je moet het voelen! Liefst met je buik. Ik ben daar zelf ook diep van overtuigd. Ratio is beperkt.

Maar vandaag de dag zien we ook de schaduwzijden van dat buikgevoel. Het kan zo maar uitlopen op mensen die vurig overtuigd zijn van iets dat heel gevaarlijk is, of duidelijk onwaar. Dan is het goed om niet alleen je hart te volgen, maar ook je verstand te gebruiken. Als gevoel verstand verdringt heeft passie compassie nodig: het even loskomen van jezelf en je innerlijk vuur en proberen te voelen wat de ander voelt.

Je verplaatsen in het vuur dat in anderen leeft, is bevrijdend. Passie is een wezenlijke verschijning van de essentie van de dingen. Maar ook de ander bezit een innerlijk licht, een vuur dat brandt en gezien wil worden. Bij compassie deel je het vuur van de overtuiging. Je luistert net zo goed naar wat anderen te zeggen hebben als naar wat je in jezelf voelt opkomen. Ja, alleen samen kunnen we het mysterie van waarheid benaderen en het leven proberen te begrijpen. Elke ziel, elk mens is een ander perspectief op het geheim van de werkelijkheid. We zijn als planeten die verlicht worden door een en dezelfde zon, het ontoegankelijk licht dat alle mensen verlicht en leven geeft.

Karl van Klaveren

Deze tekst verscheen eerder in het blad ‘Vrijzinnig’ van de VVP