Even een groet - 35

Ethische dilemma's

In de Adventskerk dachten we aan het begin van de coronacrisis na over ethische dilemma's. Een relevante kwestie. Toen en nu. Het kabinet worstelt er voortdurend mee en lijkt in de huidige situatie voor het eerst andere keuzes te hebben gemaakt in haar belangenafweging. Opnieuw is er kritiek. Want wat je ook kiest, er kleeft altijd een nadeel aan als er sprake is van een dilemma. Bij mijn vertaling van Jonathan Sacks' commentaar op Numeri kwam ik een passage tegen waarin op heldere wijze wordt uitgelegd wat er speelt bij deze ethische problematiek. Ik wil dat mijn lezers graag voorleggen. Stof tot nadenken...

Het was de Britse filosoof Jeremy Bentham die tot de conclusie kwam dat een handeling juist is als die leidt tot het grootste geluk voor het grootste aantal mensen. Zonder in details te treden, onderscheidt deze manier van kijken naar de moraal zich doordat hij niet gericht is op de wet, de plicht, het geweten of de deugd, maar op de gevolgen van onze daden. Als het om consequenties gaat zijn er twee manieren om na te denken over morele keuzes. De meest eenvoudige en directe manier is om te vragen: ‘Heeft deze handeling de best mogelijke gevolgen?’ Dit staat bekend als handelingsutilitarisme. Zoals veel filosofen hebben opgemerkt, kleven er echter ernstige bezwaren aan het handelingsutilitarisme.

Stel je een situatie voor waarin een rechter rellen kan voorkomen die veel doden zullen veroorzaken als hij een onschuldig persoon veroordeelt tot een zware straf. Volgens het handelingsutilitarisme zou hij dat moeten doen. Het verlies van vrijheid en gerechtigheid van een persoon weegt niet op tegen het redden van vele levens. Of stel je een dokter voor die vijf levens kan redden door een gezond persoon te doden wiens organen hij vervolgens gebruikt om levensreddende transplantaties uit te voeren. Het redden van vijf levens weegt zwaarder dan het verlies van één.

Ons ethisch instinct deinst achteruit bij dergelijke conclusies. Moraliteit is geen kwestie van opportunisme. Je kunt het morele leven niet herleiden tot dergelijke berekeningen van verlies en winst. (...) Er zijn echter zeldzame omstandigheden waarin het utilitarisme een rol speelt in elk moreel systeem, niet alleen in dat van de Tora. Een beroemd theoretisch voorbeeld werd in de filosofie geïntroduceerd door een van mijn docenten, wijlen Philippa Foot. Het is een gedachte-experiment dat bekend staat als het ‘trolleyprobleem’.

Stel je voor dat er een op hol geslagen trolley over een spoorrails rijdt. Op het spoor liggen vijf mensen, die zijn vastgebonden aan de baan en niet kunnen bewegen. Je ziet het gebeuren vanuit het seinhuis. Als je niets doet, zullen deze vijf mensen sterven. Naast je zit een hendel die, als je eraan trekt, de trolley naar een andere baan stuurt. Op dat andere spoor ligt ook iemand vastgebonden, één persoon. Trek je aan de hendel, zodat die ene persoon wordt gedood, maar de andere vijf in leven blijven? Of doe je niets, omdat je niet verantwoordelijk wilt zijn voor de dood van welk mens dan ook? Het handelingsutilitarisme zegt dat je aan de hendel moet trekken. Je zou weliswaar verantwoordelijk zijn voor één dode, maar tegelijk ook vijf mensen het leven hebben gered.

Judith Jarvis Thompson verbreedde de discussie door zich een soortgelijk geval voor te stellen, dat net iets anders is. Deze keer zit je niet in het seinhuis, maar sta je op een brug boven het spoor. Je ziet de trolley aankomen en je ziet de vijf mensen, die vastgebonden liggen op het spoor. Alleen door iets zwaars op de baan te gooien, kun je de trolley stoppen en hun leven redden. Naast je op de brug staat een dikke man. Moet je hem over de brug duwen? De man zal het niet overleven, maar de trolley zal worden gestopt en je zult vijf levens redden. Ook in dit geval suggereert het handelingsutilitarisme dat je hem van de brug moet duwen. Het verschil tussen deze casus en de vorige lijkt te zijn dat je hier bewust iemand doodt om het leven van anderen te redden, terwijl je in het vorige geval het leven van anderen redde zonder dat je de intentie had om daarvoor iemand anders het leven te benemen. Hier was het een ongewenst en onbedoeld gevolg van het omhalen van de hendel waardoor de trein van spoor wisselde.

Veel mensen zijn wel bereid om aan de hendel te trekken, maar niet om de dikke man van de brug te duwen. Maar wat als de dikke man geen onschuldige toeschouwer zou zijn, maar de persoon die de vijf mensen op het spoor had vastgebonden, of tenminste een van degenen die dat hadden gedaan? Dan zou het heel goed kunnen voelen als we hem van de brug duwen om de vijf levens te redden. Door zijn schuld heeft hij zijn rechten verspeeld.

Wat er in deze gevallen gebeurt, is dat we handelingsutilitarisme niet gebruiken als basis van het morele leven in het algemeen, maar als een manier om te beslissen hoe we het beste kunnen handelen in een situatie waarin er geen zuivere keuzes zijn. Wat je ook doet, je overtreedt een regel waaraan je je onder normale omstandigheden moet houden. Je mag niet werkeloos toekijken en niets doen als je vijf levens zou kunnen redden. Maar je mag niet iemand laten sterven door aan een hendel te trekken of hem van een brug te duwen. Je staat in letterlijke zin voor een dilemma, dat wil zeggen een keuze tussen twee manieren van handelen, die beide ongewenst zijn of, gewoonlijk, ronduit verkeerd.

Dat is wat er gebeurde in het geval van Pinechas. Hij stond voor de simpele keuze: ofwel niets doen waardoor er nog meer mensen zouden sterven, of buitengerechtelijk handelen en de twee belangrijkste boosdoeners, Zimri en Kozbi, doden. De handeling van Pinechas kan nooit de basis van wetgeving worden, vanwege de unieke omstandigheden waarin hij deed wat hij deed. Hij handelde niet op basis van het utilitarisme van de regels, omdat hij met twee botsende regels werd geconfronteerd: (1) blijf niet werkeloos toezien terwijl onschuldige mensen sterven, en (2) breng een overtreder niet ter dood zonder een behoorlijk gevoerde rechtszaak. Zijn gedrag was een klassiek voorbeeld van handelingsutilitarisme, en de essentie van handelingsutilitarisme is dat het om een specifieke situatie gaat, en niet om een algemene regel.

Dat is wat de wijzen bedoelden toen ze het een geval van halacha we’ein morin ken noemden, een wet die er is maar niet onderwezen mocht worden. Daarom omringden ze dit geval met allerlei restricties. Het was alleen van toepassing wanneer de overtreding in het openbaar werd gepleegd, wanneer het vonnis werd uitgevoerd terwijl de zonde of het misdrijf werd begaan, en alleen als de persoon die het misdrijf pleegde een ‘ijveraar’ was.

De waarheid is dat een daad als die van Pinechas alleen achteraf kan worden gerechtvaardigd, wanneer het daadwerkelijk de consequenties heeft die ermee beoogd werden. Bovendien is het essentieel dat het nooit een algemene regel mag worden, want handelingsutilitarisme heeft tot gevolg dat alle regels worden ondermijnd. Als een dokter een patiënt zou doden om vijf levens te redden, zou niemand ooit nog een dokter vertrouwen. Als een rechter een onschuldige man zou straffen om een rel te voorkomen, zou niemand het gerechtelijk systeem ooit meer vertrouwen.

(Uit: Jonathan Sacks, Verbond en dialoog, deel 4: Numeri, verschijnt in het najaar als vertaling bij uitgeverij Skandalon)

Met een groet,
ds. Karl van Klaveren