Even een groet - 93

Leven als God in Frankrijk

God bestaat niet, zo wordt al sinds eeuwen gefluisterd in ons geseculariseerd deel van de wereld. Vandaag de dag schreeuwt men het van de daken: God bestaat niet, maar de mens wel. We zijn een humane wereld. Het was een heilzaam concept, dat mensen heeft doen werken aan het ondermaanse – vanuit een verlichtingsideaal. Maar diezelfde gedachte heeft ook geleid tot een wereld waarin we ons ‘God in Frankrijk’ zijn gaan wanen. De mensheid heeft zich tot ultieme werkelijkheid gemaakt. Bijgevolg wordt de natuur door ons met voeten getreden, uitgebuit zoals ooit tot slaaf gemaakten werden misbruikt voor economisch gewin. Zo is het nu ook met de schepping gesteld: ze is koopwaar geworden.

Misschien kunnen we de termen ‘God’ en ‘mens’ maar beter een poosje in de ijskast zetten, bedacht ik me laatst wandelend door de natuur. Goed beschouwd zijn het maar woorden. Begrippen die we hebben bedacht voor iets dat veel groter is. Onzegbaar en ongrijpbaar. Beide bestaan in feite niet: noch God, noch de mens. Wij hebben onszelf met deze talige abstracties boven het leven geplaatst, terwijl we er gewoon deel van zijn. Ja, misschien hebben deze begrippen ons wel vervreemd van de werkelijkheid. ‘God’ omdat het woord ons afleidt van de aarde. ‘De mens’ omdat we ons erdoor zijn gaan verbeelden dat we apart zijn – dat we losstaan van het leven, zoals ooit de zonnekoning zich verheven voelde boven zijn land. Was het niet de laatste koningin van Frankrijk, Marie-Antoinette, die bij het horen van de ellende van haar volk, zei: ‘Dan eten ze toch cake?’ Iets dergelijks roepen wij de natuur toe in onze tijd.

Maar hoe dan wel te denken over God en mens? Of over wat we ooit met die beide woorden wilden uitdrukken? Ik denk dat het beter is om God en mens te zien als metaforen voor het wonder van leven dat zich baan breekt in de werkelijkheid. Die evolutionaire kracht is in feite het enige dat bestaat. Wij mensen zijn een deel van die levende werkelijkheid, die je God kunt noemen. Denkende deeltjes. Handelende deeltjes. Creatieve deeltjes. Deeltjes met handen en voeten en een hart. Met verantwoordelijkheidsgevoel ook.

Ja, dat is vreemd en wonderlijk. Op de een of andere wijze neemt de werkelijkheid zichzelf waar. De natuur kijkt naar zichzelf, grijpt op zichzelf in. Via het leven, het bewuste leven. Heidegger noemde de mens dan ook liever een ‘er zijn’. Een open plek in een donker bos, waar het licht de ruimte krijgt. Hij probeerde daarmee onze verbondenheid met ‘het zijn’ tot uitdrukking te brengen. We zijn verantwoordelijke wezens. Daar zit het woord ‘antwoord’ in. Als denkende-en-handelende deeltjes van de werkelijkheid zijn we in staat om te kiezen. Om de wereld te veranderen, maar ook onszelf. De mensheid is de levende Natuur die zichzelf herschept – dichter bij haar doel brengt, of in de afgrond stort.

Het is beangstigend en fascinerend tegelijk. Wij zijn het verantwoordelijke deel van de werkelijkheid, van de Natuur met een hoofdletter. In die zin maken mensen deel uit van God. Maar die gedachte heeft er ook toe geleid dat we zijn gaan ‘leven als God in Frankrijk’. Misschien is het daarom beter om – zoals Heidegger voorstelde – te spreken over God en mens als ‘zijn’ (Sein) en ‘er zijn’ (Dasein). Dat laatste woord laat de mens zien als een belichaamd zijn, zoals al het leven op aarde een belichaming is van de kracht van de zon. Als belichaamd zijn zijn we verantwoordelijke natuur. Ja, de scheiding tussen cultuur en natuur, of tussen natuur en mens, is kunstmatig. Ten diepste maakt onze cultuur deel uit van de evolutie. Cultuur is de natuur zelf die handelt in mensen. De Natuur met een hoofdletter. De God van Spinoza.

Baruch de Spinoza, de befaamde Joodse denker en filosoof, drukte het fascinerend mysterie van ‘zijn’ en ‘er zijn’ uit met woorden van Paulus bij zijn bezoek aan Athene: “God woont niet in door mensen gemaakte tempels. Hij laat zich niet bedienen door mensen alsof er iets is dat Hij nodig heeft, Hij die zelf aan iedereen leven en adem en al het andere schenkt. … Want in Hem leven wij, bewegen wij en zijn wij. Of, zoals ook enkele van uw eigen dichters hebben gezegd: ‘Uit Hem komen wij voort.'” Ja, dat het zo moge zijn.

Met een groet,
Karl van Klaveren