Even een groet - 76

Spinoza en de procestheologie

In de vrijzinnige kerkelijke richting waartoe ik behoor en waarvan ik voorganger ben, is men op zoek naar een nieuw godsbeeld. Veel mensen in onze kring hebben moeite met het beeld van een persoonlijke God. Ze kunnen zich daar weinig of niets bij voorstellen. Ze ervaren God meer als een soort energie, als een kracht in de werkelijkheid. Om die reden, zo heb ik gemerkt, voelen veel vrijzinnigen zich aangetrokken tot de Nederlandse filosoof Benedictus de Spinoza. Spinoza was een Jood van Portugese herkomst die leefde in de 17e eeuw en uit de synagoge werd gezet om zijn denkbeelden.

Hoe zag Spinoza God? Voor Spinoza was gelijk aan de natuur, dat wil zeggen: God was voor hem alomtegenwoordig. Spinoza vereenzelvigde God met de werkelijkheid waarin wij leven. Hij vatte zijn gedachten over God ook wel samen met een bijbelwoord. Een woord dat de apostel Paulus aanhaalt op de Areopagus, als hij in gesprek is met Griekse filosofen: “In Hem leven en bewegen wij, in Hem zijn wij.” Die woorden van een stoïcijnse dichter, die Paulus met instemming aanhaalt zijn een goede samenvatting van Spinoza’s godsbeeld. De wereld is in God. Wij leven in God. God is de diepste grond van deze werkelijkheid. Zelf ben ik ook gefascineerd door Spinoza. Belangrijk voor mij is dat Spinoza God zo beschrijft dat hij dichterbij komt. Als God heel de werkelijkheid is, als God het leven is, dan zijn wij in God met heel ons bewustzijn, heel ons doen en laten. Dan maken we deel uit van het lichaam van God. We zijn als mensen als het ware Gods handen en voeten.

Een hedendaagse theoloog die dit panentheïstisch godsbeeld op een sublieme wijze heeft verwoord is de feministische theologe Catherine Keller. Keller is een representant van de procestheologie, waarover het gisteren ging. Wat ik zo mooi vind aan Keller is dat ze als vrouwelijk denker het wat kille en rationele beeld dat Spinoza van God schetst meer warmbloedigheid geeft. Ook zij ziet God als de werkelijkheid waarin wij leven. Maar bij haar is God geen Onbewogen Beweger. Ze gebruikt de procesfilosofie om te benadrukken dat God geen onbewogen zijn is, maar een dynamisch wordingsproces. Een proces dat niet onbewogen is. Voor Keller is God geen statische verzameling natuurwetten, zoals de natuur gezien werd in Spinoza’s tijd, maar een bewogen beweger. Het is een woordspeling op een bekende filosofische frase, namelijk Aristoteles’ typering van God. Deze oude Griekse filosoof noemde God de Onbewogen Beweger. Keller ziet God juist als de meest bewogen beweger. Dat kan twee dingen betekenen: God is niet statisch, maar dynamisch. God bestaat niet, maat ontstaat. Met ons handelen. Maar wat het ook betekent, en dat vind ik zelf echt een heel treffende gedachte, is dat God niet onbewogen is. Niet zonder gevoel is, zonder empathie. Deze werkelijkheid is ten diepste aangelegd op liefde, zegt Keller.

In het volgende fragment dat ik jullie wil laten zien spreekt Keller daarover. Over de vraag wat het voor haar betekent dat God liefde is. Dat deze werkelijkheid ten diepste toegroeit naar dat geheim. Ja, dat geheim is. Het is een fragment dat me dierbaar is, omdat ik de liefde waarover ze spreekt ook echt voel in de manier waarop ze erover spreek. Je ziet het terug in haar non-verbale communicatie. Ze gaat in dit fragment niet in op haar procestheologie, maar het schemert wel door al haar woorden heen. Het fragment begint vrij abrupt. De eerste woorden zijn weggevallen: ze zegt aan het begin: “Love is…”

Met een groet,
Karl van Klaveren