Even een groet - 87

Onbehagen en het herstel van vertrouwen

Je komt het begrip steeds vaker tegen: high trust society. Het is een interessant concept dat aangeeft dat een samenleving vertrouwen nodig heeft om goed te kunnen functioneren. We dreigen, zo klinkt het soms, steeds meer een low trust society te worden. Jaren geleden begon Jan Terlouw er al over in zijn beroemd geworden speech over het touwtje dat in vroeger dagen nog uit de brievenbus hing. Terlouw sprak over het afnemend vertrouwen in elkaar als oorzaak van de maatschappelijke onvrede, die kenmerkend lijkt voor onze tijd. Is het woord ‘vertrouwen’ inderdaad een sleutelbegrip om het wijdverbreide onbehagen te begrijpen? Is het probleem van onze tijd dat het vertrouwen tussen burgers is afgenomen door fragmentarisering van de waarheid en de daarmee verbonden groepsidentiteiten? Verkeren we als maatschappij in verwarring, omdat we minder betrouwbaar zijn geworden als gevolg van het verlies van een bindende moraal? Of is er meer onderling wantrouwen doordat we in toenemende mate uitgaan van ons eigen gelijk en niet meer naar elkaar willen luisteren? Dat laatste lijkt overigens vreemd. In een cultuur die dogmatisch denken beweert te hebben uitgebannen, zou je anders verwachten. Tolerantie en begrip lijken logischer als levenshouding dan onverdraagzaamheid en het krampachtig vasthouden aan het eigen gelijk. De gelijkhebberij van polariserende groepen die elkaar te vuur en te zwaard bestrijden is in die zin merkwaardig. Toch is het minder vreemd dan we denken. Tribalisme en dogmatisch denken zijn inherent verbonden met de menselijke natuur. Ze zijn niet typisch voor religies of kerken. Dogmatisme is een uiting van een besloten wereldbeeld. Je komt het tegen van hoog tot laag, en van links tot rechts. Het geeft ons een vertrouwd gevoel, een collectieve identiteit en een heldere kijk op het leven wanneer we alles kunnen bezien vanuit het perspectief van een ‘wij’, de ‘stam’, de groep waartoe we behoren. Wij en ik zijn verwant.

Onze cultuur ontwikkelde zich in de jaren zestig tot een sterk individualistische cultuur met aanvankelijk vooral een universeel perspectief. In politieke zin kwam dat universalisme op treffende wijze tot uiting in breed gedragen wereldbeschouwingen zoals het socialisme en het liberalisme. In het socialisme streefden we naar een rechtvaardige wereld die de grenzen van naties oversteeg – een seculiere reflex van het bijbels visioen –, in het liberalisme zochten we ons heil in de economie van de vrije markt die eveneens grenzen overschreed. In beide gevallen werd de mens een wereldburger. Het individu werd bevrijd van zijn ‘stam’ en benauwende familiebanden, en in een ruimer maatschappelijk verband geplaatst. Maar het autonome individu bemerkte al snel dat ook die grotere wereld bedreigend kon zijn voor vrijheid en autonomie. In de nieuwe wereld van het socialisme dreigden dictatuur en overheidsdwang de keuzevrijheid te beperken. En in het paradijs van de globaliserende economie waren het grote ondernemingen en kartels van elitaire groepen die de geïndividualiseerde burger beroofden van zijn vrijheid. Zo ontstond er een groeiende kloof tussen enerzijds overheid en burger (in het geval van het socialisme), en anderzijds economie en individu (in het geval van het liberalisme).

De zogenaamd populistische bewegingen die zich in onze dagen tegen deze machtsgreep van bureaucratie en kapitaal verzetten, komen in feite op voor de relatieve autonomie en kleinschaligheid van de oude vertrouwde wereld, waarin burgers een duidelijker identiteit hadden, wat fragmentarisering voorkwam en het mogelijk maakte om te onderhandelen. Dat alles is in de globaliserende wereld van grotere overheden en markten moeilijker geworden. Er wordt steeds meer over ons geregeerd (overheden). En steeds vaker wordt onze vrijheid gemanipuleerd door reclame en beperkt door de groeiende tweedeling tussen arm en rijk (markten). Door dat alles implodeerde het maatschappelijk vertrouwen. De onafhankelijkheid en autonomie die we leerden koesteren in de moderne tijd, erodeert in onze postmoderne wereld die groot en onoverzichtelijk is geworden en steeds meer oncontroleerbaar lijkt. Het maatschappelijk vertrouwen verdwijnt doordat politici beslissen over steeds grotere verbanden en doordat ondernemers steeds verder afstaan van consument en werknemer. In de besloten ‘post-tribale’ wereld van het modernisme waren politiek en economie nog vaak decentraal georganiseerd. Bestuurders waren benaderbaar en wisten waarover ze besluiten namen. Werkgevers en werknemers kenden elkaar. Die vertrouwensband wordt ondergraven door de globalisering, wat een belangrijke oorzaak lijkt van het tanende vertrouwen in politiek en samenleving.

Individualisering voegde aan die globaliserende tendens nog een afstand scheppende laag toe. Waar men vroeger kon terugvallen op lokale verbanden werd dat sinds de jaren zestig steeds lastiger. Familie en dorp, verenigingen en verzuiling zijn geen vanzelfsprekende vangnetten meer. Om die reden gingen veel verdoolde burgers op zoek naar nieuwe verbanden die saamhorigheid kunnen bieden. Het internet bood kansen. Digitale saamhorigheid is dan ook een veelvoorkomend nieuw fenomeen, met alle tribale reflexen die daarbij horen. Het creëert echter verbanden die gemakkelijk gemanipuleerd kunnen worden door onzichtbare krachten, wat ironisch genoeg samenhangt met de globalisering die deze nieuwe zoektocht naar cohesie soms ook lijkt te willen bestrijden. Al is het natuurlijk wel zo dat men ook in het dorp van weleer kon worden gemanipuleerd door notabelen en bestuurlijke elites. In die zin is er weinig nieuws onder de zon. Wel nieuw is dat de high trust society nauwelijks hersteld lijkt te kunnen worden door de ‘postmoderne verzuiling’ van sociale media bubbels, omdat het internet naast ruimte voor diversiteit ook veel oppervlakkigheid en ongefilterde waarheid met zich meebrengt. De nieuwe digitale cohesie mag dan nieuwe verbanden scheppen, die samenhang lijkt minder sterk dan in de oude samenleving. Want een vriendenkring op sociale media is niet werkelijk gebaseerd op vriendschap en laat gemakkelijk fake news, complottheorieën, bedreigingen en andere vormen van maatschappelijke ontwrichting toe zonder dat ze afgeremd worden door sociale controle.

Kortom, de teloorgang van de high trust society lijkt vooral een gevolg van globalisering, individualisering en het feit dat nieuwe vormen van saamhorigheid die in onze postmoderne samenleving ontstaan, vaak sterk leunen op media die juist kenmerkend zijn voor de globalisering die men zou willen tegengaan. Zoals het facisme pleitte voor eigen volk eerst, maar paradoxaal genoeg een wereldwijde beweging was, zo pleit ook het revolutionair conservatisme (ook wel populisme genoemd) voor een op de eigen groep, op het ‘wij’ gerichte politiek die gemakkelijk tot uitsluiting leidt ondanks een gevoel van wederzijdse internationale herkenning. De vraag is of dit een reactionaire beweging is of een reflex van een te ver doorgeschoten mondialisering die ons van onze sociale wortels en individuele vrijheid dreigt te beroven. In het laatste geval bevat dit protest een relevante kern van waarheid.

Hoe dan ook lijkt het me belangrijk dat beide bewegingen, zowel het internationalisme van de socialisten en liberalen, als het nationalisme van de populisten en conservatieven, met elkaar in gesprek blijven en op zoek gaan naar een nieuw maatschappelijk evenwicht. Een evenwicht dat kritisch is op globalisering en ruimte laat voor kleinschaligheid en gevoelens van belonging zonder te ontsporen in chauvinistisch racisme en gevaarlijke zondebokmechanismen. Een maatschappelijk klimaat waarin mensen het weer wagen om elkaar te vertrouwen en ervan uitgaan dat ook de andere partij het beste voor heeft met de samenleving, ook al lijkt hun standpunt ver af te staan van ons eigen gelijk. Want is dat niet de grote uitdaging van de postmoderne wereld: dat we de ‘ander’ leren verdragen en niet meteen verketteren tot vijand van de maatschappij? Dat lijkt me een mooie kerstgedachte voor onze gepolariseerde tijd.

Met een groet
Karl van Klaveren