Even een groet - 39

Ik rust in mijzelve': het levensgevoel van Etty Hillesum - Het is de tweede meimaand waarin we in lockdown zitten. Het voelt soms een beetje als 'achterhuis', al mag je het leed van 1940-45 natuurlijk nooit vergelijken met dat van nu.

Deze gedwongen retraite kan je sterk bepalen bij jezelf. Niet alleen bij het gemis van het sociale, maar ook bij de aanwezigheid van 'iets' in onszelf, dat sterker is dan ons bibberend ik, dat geen uitweg ziet. Over dat 'zelf' gaat het in de dagboeken van Etty Hillesum, die me momenteel veel troost geven. Hieronder een fragment uit de inleiding van J.G. Gaarlandt, die in 1981 het dagboek van Etty voor het eerst uitgaf. Voor wie niet met haar bekend is: Etty Hillesum was een jonge joodse vrouw, die in 1943 overleed in Auschwitz, en een dagboek bijhield in de oorlogsjaren, dat in 1981 verscheen en toen, evenals nu, veel indruk maakte. Een originele godzoeker, zo zou je haar kunnen noemen.

"In een poging haar greep op een 'wild dooreengegooide wereld' niet te verliezen, zoekt zij de bronnen van haar bestaan en vindt tenslotte een levenshouding die de belijdenis is van een radicaal altruïsme. De laatste woorden van haar dagboek zijn: 'Men zou een pleister op vele wonden willen zijn'. (...)

Etty Hillesum beschrijft in haar dagboek zichzelf, maar evengoed de menselijke mogelijkheden van iedereen, op ieder willekeurig tijdstip. Bij dit alles ontwikkelt zich in Etty een religieus bewustzijn dat voor een aantal lezers misschien onbegrijpelijk is en afschrikwekkend. Etty was een 'godzoeker', hetgeen uiteindelijk resulteert in de belevenis dat 'God' werkelijk bestaat. Al in de eerste schriften kan men het woord 'god' tegenkomen, maar het lijkt bijna onbewust gebruikt. Langzaam maar zeker vindt een verschuiving plaats naar een vrijwel onafgebroken godservaring. Etty's aantekeningen krijgen een heel aparte stijl daar waar zij God aanspreekt. Ze doet dat regelrecht, zonder een spoor van gêne. Etty's godsdienstige beleven is onconventioneel. Zij was geen lid van synagoge of kerk, zij had haar eigen religieus ritme.

Dogma's, een theologie, systematiek waren haar volkomen vreemd. Ze spreekt God toe als zichzelf. Gaande door deze jaren voelt zij hoe zij door een diepere werkelijkheid dan zij in de buitenwereld kan aanwijzen, gedragen en gevoed wordt. Ze zegt: 'Als ik bid, bid ik nooit voor mezelf, altijd voor anderen of ik houd een dolzinnige of kinderlijke of doodernstige dialoog met dat allerheiligste in mij dat ik gemakshalve maar God noem.' En later: 'En hiermee is misschien het meest volkomen uitgedrukt mijn levensgevoel: ik rust in mijzelve. En dat mijzelve, dat allerdiepste en allerrijkste in mij, waarin ik rust, dat noem ik "God".' Op andere plaatsen schrijft zij passages die op liefdeslyriek lijken: 'en ze zeggen: mij kunnen ze niet in hun klauwen krijgen. En ze vergeten dat men in niemands klauwen is, als men in jouw armen is.' In weer andere fragmenten lijkt zij volkomen op te gaan of te verzinken in haar dialoog met 'God'.

Was zij een mysticus? Wellicht, maar wel iemand die noteert: 'Mystiek moet rusten op een kristallen eerlijkheid. Na de dingen eerder doorvorst te hebben tot op hun naakte realiteit.' De naam God lijkt hier onbelast te zijn; eeuwen christendom en jodendom lijken er geen vat op te hebben gehad. Naar mij toeschijnt is het deze 'onbelaste' gelovigheid van Etty die enerzijds herkend zal worden door andere gelovigen, anderzijds door niet-gelovigen zonder veel moeite aanvaard zal kunnen worden of zelfs begrepen."

(uit: Het verstoorde leven. Dagboek van Etty Hillesum, 1941-1943, pag. 5-7)

Met een groet,
Karl van Klaveren