Even een groet - 58

Menselijk bewustzijn als geheim

Ieder mens is een stukje 'God' in deze wereld. Daarom noemen we de mens ook wel een 'ziel'. Dat wil zeggen: niet alleen verbonden met ruimte en tijd, maar ook met de eeuwigheid. Niet alleen met de natuur, maar ook met de geest. De ziel is als het ware het punt vanwaaruit we onszelf en de dingen kunnen waarnemen. Een soort uitkijkpost boven de natuur.

Bewustzijn zou je een modern woord voor 'ziel' kunnen noemen. De filosoof Martin Heidegger noemde de mens in zijn vroege werk liever een 'er zijn' (Dasein). Hij wilde daarmee de verbondenheid van de mens met zijn wereld tot uitdrukking brengen. Maar die verbondenheid is niet de diepste kern van het menselijk bestaan. Typerend voor mensen is dat ze zich uit die verbondenheid kunnen losmaken. Dat we in gedachten naar onszelf kunnen kijken. Tot op zekere hoogte dan. Later gebruikte Heidegger een treffender beeld. 'Lichtung' noemt hij de mens in zijn latere werk. Dat is in het Duits het woord voor een lege plek in een dichtbegroeid bos waar het zonlicht de bodem kan raken. Mensen zijn als het ware lege plekken in het donkere woud van de wereld waar het licht door kan dringen. Juist die leegte is ons geheim, zegt Heidegger de Duitse mystici na. Die leegte maakt onze vrijheid mogelijk, maar ook ons bewustzijn van de werkelijkheid.

Als mensen zijn we in staat om afstand te nemen van onszelf en van de dingen. We kunnen ernaar kijken. We vallen niet samen met de wereld. Dat we ons bewust kunnen zijn van de dingen om ons heen en van onszelf is een groot wonder. Je staat er niet dagelijks bij stil, maar het is het vreemdste aspect dat deze werkelijkheid kent: dat er wezens zijn, dingen, die kunnen ervaren wat er om hen heen en in zichzelf gebeurt. Dat is niet alle levende wezens gegeven. Alleen de hogere levensvormen kennen dat. En de mens is daar het beste voorbeeld van.

Er zijn gradaties van bewustzijn. Een slak heeft meer bewustzijn dan een steen. Een chimpansee meer dan een slak. En een mens meer dan een chimpansee. Als mensen steken we ver uit boven de andere diersoorten als het om bewustzijn gaat. Daarom wordt de mens in vrijwel alle religies gezien als (bijna) goddelijk. Niet alleen in India. Ook in de Bijbel. Psalm 8 is daar een voorbeeld van. Maar ook Genesis 1 getuigt ervan. En Christus is de symbolisering van die eenheid van God en mens. Ons bewustzijn verbindt ons niet alleen met de wereld, maar ook met God. Met het scheppend geheim van deze werkelijkheid. De rede geeft reden tot die gedachte. Maar ook ons geweten. En de creativiteit van de mens. Het zijn zijnsvormen die ons tot mens maken. Naarmate we redelijker, gewetensvoller en creatiever worden, worden we meer mens. En worden we ons meer bewust van ons goddelijk wezen.

Zuiver bewustzijn bestaat niet in deze wereld. Dat is alleen gegeven aan God. Maar verlangen naar die volmaaktheid en heelheid kennen we wel. Dat is onze menselijke (en daarmee ook goddelijke) aard. Daarom zijn en blijven mensen religieuze dieren.

Met een groet,
ds. Karl van Klaveren